آشنایی با انواع سازهای کوبه ای
سازهای کوبه ای یا ممبرافون به ساز‌هایی گفته می‌شود که تولید صدا در آنها در اثر ضربه دست یا چوب انجام می‌شود. سازهای کوبه ای انواع مختلفی دارند و بسیار متنوع هستند.
سازهای کوبه ای یا ممبرافون هم در موسیقی ملی ایرانی و موسیقی نواحی ایران و هم در موسیقی غربی کاربرد فراوان دارند. در برخی از آنها دو طرف ساز پوست کشیده شده است و برخی دیگر یک طرف پوست هستند. با ما همراه باشید تا با انواع سازهای کوبه ای بر اساس منطقه آشنا شوید.
انواع سازهای کوبه ای موسیقی ملی ایران
۱. تمبک
تمبک یک ساز کوبه‌ای است که به آن ضرب یا تنبک هم می‌گویند. این ساز از اجزایی با نام‌های دهانه‌ی بزرگ، تنه، دهانه‌ی کوچک، نفیر و پوست تشکیل شده است. در ساخت ساز از چوب درخت گردو، افرا یا توت استفاده می‌کنند. تمبک‌ها را در اندازه‌های مختلف می‌سازند. معمولا اندازه‌ی تمبکی که در ارکستر به کار می‌رود بزرگتر و تمبک‌های مورد استفاده در تک نوازی‌ها کوچکتر است. پوست تمبک تک نوازی به علت حجم کوچکتر آن نازک‌تر و برای تمبک ارکستر از پوست ضخیم‌تر، کهنه و عمل آمده‌ی بز یا میش استفاده می‌شود که باید در تمام نقاطش دارای قطر یکسان باشد. پوست تمبک را با چسب یا سریش بر روی لبه‌ی بیرونی دهانه‌ی بزرگ می‌چسبانند.
برای نت نویسی تمبک از خط حامل سه خطی استفاده می‌شود.
۲. دف – دایره – دایره زنگی
یکی دیگر از سازهای کوبه ای پر کاربرد در انواع موسیقی‌ها، ساز دف است. در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده می‌شود. این ساز دارای بدنه‌ی دایره‌ای شکل با قطر دهانه‌ی حدود ۶۰ سانتی متر است. در طول جدار داخلی کمانه، در فواصل معین حلقه‌هایی فلزی نصب شده و بر یک طرف دهانه پوست کشیده شده است. برای نواختن، این ساز را به طور عمودی و کمی مایل به سمت چپ بدن با دو دست می‌گیرند و با انگشت‌های هر دو دست به سطح پوست ضربه می‌زنند. بیشتر وزن دف بر روی دست چپ قرار می‌گیرد و با فشردن انگشت شست دست راست بر روی کمانه سنگینی ساز را متعادل می‌سازند. دف علاوه بر استفاده در آیین‌های خاص عرفانی، در همراهی با سازهای دیگر و گروه نوازی هم کاربرد بسیار دارد.
نت نویسی معمول ساز دف به کمک حامل چهار خطی انجام می‌شود.
انواع سازهای هم خانواده دف عبارتند از :
دایره: نوع کوچکتر و مجلسی دف با همان ویژگی‌هاست.
دایره زنگی: این ساز از کمانه‌ی چوبی دایره شکلی به قطر تقریبی ۲۵ سامتی متر و عرض تقریبی ۵ سانتی متر تشکیل شده است و در یک طرف دهانه‌ی آن پوست چهارپایان یا نوعی پلاستیک کشیده شده است. در طول جدار کمانه و در فواصل نزدیک شکاف‌هایی ایجاد شده که داخل آنها سنج‌های مضاعف کوچکی نصب شده است. صدای دایره زنگی از ضربه‌ای که با دست راست بر پوست وارد می‌شود و نیز از برخورد سنج‌ها به یکدیگر حاصل می‌شود.
سازهای کوبه ای موسیقی نواحی ایران
۱. دهل سیستان
دهل سیستان یک پوست صدای دو طرفه است، یعنی هر دو طرف ساز آن پوست کشیده شده است. اجزای تشکیل دهنده‌ی آن عبارتند از: بدنه، پوست و چوب. دهل به کمک چوب نواخته می‌شود. به طور کلی همه‌ی دهل‌ها بدنه‌ای استوانه‌ای دارند که بر دو سر آنها پوست کشیده می‌شود. ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است، اما در مجموع می‌توان گفت که دهل‌ها بدنه‌ای نسبتا بلند یا نسبتا کوتاه دارند.
امروزه از دهل سیستان فقط در مجالس عروسی و شادمانی و گاه در مراسم کشتی محلی نواخته می‌شود و ساز همراهی کننده‌ی آن سرنا است.
۲. دهل خراسان
دهل خراسان نیز یک پوست صدای دو طرفه است که با چوب نواخته می‌شود. دهل از بدنه، پوست، چوب یا مضراب، ترکه، طوقه و طناب تشکیل شده است. نوازنده‌ی دهل خراسان چوب دهل را در دست راست و ترکه را در میان انگشت‌های دست چپ می‌گیرد. صدای برخورد چوب دهل به پوست سمت راست قوی و پر حجم و بم است و صدای برخورد ترکه به پوست سمت چپ تیز و نافذ و زیر است. دهل خراسان در مجالس عروسی و شادی و در اجرای مقام‌های اصلی منطقه کاربرد دارد و با ساز سرنا همراه می‌شود.
۳. دمام بوشهر
دمام بوشهر یک پوست صدای دو طرفه است که دارای یک بدنه‌ی استوانه‌ای است و با چوب و دست نواخته می‌شود. اجزای تشکیل دهنده‌ی آن عبارتند از بدنه، پوست، چمبره یا طوقه، چوب یا گرز و طناب. دمام بوشهر معمولا در سه اندازه‌ی مختلف با سه کارکرد مختلف ساخته می‌شود.
نوع اول دمام معمولی است که تعدادشان در گروه معمولا چهار عدد است.
نوع دوم دمام غمبر است که می‌تواند اندازه‌ی دمام معمولی یا بزرگتر از آن باشد. در کنار چهار دمام معمولی از دو دمام غمبر استفاده می‌شود.
نوع سوم، دمام اِشکون است که از دو نوع قبلی کوچکتر و تعداد آن معمولا یک عدد است.
در چند دهه‌ی اخیر از دمام در مراسم سوگواری ماه محرم در کنار سنج و بوق استفاده می‌کردند و امروزه کاربرد‌های مختلفی دارد و در مراسمی مانند مراسم یزله و همراهی با نی انبان و نی جفتی استفاده می‌شود.
۴. دُکُّر یا یا دهلک بلوچستان
دکر یا دهلک یک پوست صدای دو طرفه است که دارای بدنه‌ی استوانه‌ای نسبتا بلند است و فقط با دست نواخته می‌شود. اجزای تشکیل دهنده‌ی این ساز بدنه، پوست و طناب است. این ساز در همه‌ی مناطق بلوچستان از شمال تا جنوب متدوال است و از آن در گروه‌های موسیقی بلوچی به ویژه در اجرای ترانه‌های شاد بلوچی در مجالس عروسی و شادی استفاده می‌کنند.
۵. (دِسَرکوتِن) مازندران مرکزی
نقاره از پوست صدا‌های یک طرفه‌ی مضاعف است که با چوب نواخته می‌شود. دسرکوتن از دو طبل تخم مرغی یا گلدانی با تَه بسته، با دو اندازه‌ی مختلف تشکیل شده است. طبل بزرگتر دارای صدای بم‌تر و طبل کوچک صدای زیرتری دارد. اجزای تشکیل دهنده‌ی آن عبارتند از بدنه، پوست، بند‌های در بدنه و چوب (مضراب). مهم‌ترین کاربرد نقاره‌ی مازندران در مجالس عروسی و شادی است و در مراسم کشتی سنتی مازندران همراه سرنا نواخته می‌شود. از این ساز در قدیم در نقاره خانه استفاده می‌کردند.
۶. نقاره‌ی نقاره خانه
آیین نقاره کوبی از قبل از اسلام در ایران رواج یافت و همچنان هم ادامه دارد. امروزه مهم‌ترین نقاره کوبی را در نقاره خانه‌ی آستان قدس رضوی داریم. نقاره‌های این نقاره خانه در چهار نوع چاشنی، تخم مرغی، گَوُرگه و طبل ساده وجود دارند. در مراسم نقاره زنی، گاه به تنهایی و گاه همراه با کرنا نواخته‌ی شوند. از این ساز به جز در روز‌های سوگواری مذهبی و ماه‌های محرم و صفر، هر روز در دو نوبت و هر نوبت بیست دقیقه نواخته می‌شوند.
انواع سازهای کوبه ای غربی
۱. کاخن
کاخن یا کاخون یک ساز کوبه‌ای به صورت یک جعبه یا صندوق است که نوازنده برای نواختن روی آن می‌نشیند و با ضربات کف دست و انگشتان، ساز را به صدا در می‌آورد. کاخن یک واژه‌ی اسپانیایی به معنی جعبه، صندوق و صندوقچه است.
درون ساز سیم‌هایی از جنس سیم‌های ساز گیتار قرار داده شده است تا هنگام ضربه به صدا در آیند. از کاخن برای نگه داشتن ریتم در اکثر سبک‌های موسیقی استفاده می‌کنند.
۲. تمپو
تمپو یک پوست صدای یک طرفه است که طرف دیگری که پوست ندارد باز است. تمپو یک ساز کوبه‌ای غیر ایرانی است، ولی در مناطق جنوب ایران بسیار کاربرد دارد. تمپو در موسیقی مراسم شادمانی سواحل خلیج فارس که موسیقی بندری نیز خوانده می‌شود، نقشی اساسی دارد.
۳. درامز
درامز یا درام در زبان فارسی به معنای طبل است و به مجموعه‌ای از طبل‌ها و سنج‌ها که روی یک پایه نصب شده‌اند می‌گویند. در درامز برای تولید صدا و اجرا از ابزار‌هایی مانند چوب و پدال (که در پایین ساز است) استفاده می‌کنند. به نوازنده‌ی آن درامر می‌گویند. اجزای درامز عبارتند از: طبل بزرگ، طبل فلور، طبل کوچک، تام تام، جفت سنج، سنج کراش، سنج اسپلش، سنج راید، سنج چینی.
۴. تیمپانی
تیمپانی به نوعی از ساز کوبه‌ای گفته می‌شود که شامل یک طبل بزرگ است. درواقع یک کاسه‌ی بزرگ از جنس مس است که رویه‌ای از پوست حیوان روی آن کشیده‌اند و توسط دو چوب نواخته می‌شود. تیمپانی‌ها معمولا دوتایی یا پنج تایی کنار هم قرار می‌گیرند و نواخته می‌شوند.
۵. کنگا
کنگا مجموعه‌ای از سازهای کوبه ای است که با دست نواخته می‌شوند. کنگا برای نگه داشتن ریتم و گا‌ها برای ملودی استفاده می‌شود و در انواع سبک‌های موسیقی مانند جاز، راک، بلوز، آر اند بی، پاپ و ورگا کاربرد دارد. کنگا انواع مختلفی دارد که تفاوت آنها در تعداد و اندازه‌ی ساز‌هاست. انواع کنگا عبارتند از: ری کوینتو، کوینتو، سی گاندو، تومبا یا تومبادورا.
۶. سنج
یک ساز کوبه‌ای با یک صفحه‌ی برنجی است که یا با ضربه‌ی چوب به صدا در می‌آید یا برای تولید صدا دو سنج را بر روی هم می‌کوبند. از سنج برای نگه داشتن ضرب در قطعات استفاده می‌کنند.
سازهای کوبه ای دیگری نیز وجود دارند مانند انواع کوزه‌ها، هنگ درام، تام تام، طبل‌ها در سایز‌های مختلف.
